आत्मा (महाभारत संदर्भ)

  • आत्मज्ञानं परं ज्ञानम्। [1]

आत्मज्ञान परम ज्ञान है।

  • आत्मनस्तु क्रियोपायो नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात्। [2]

इन्द्रियों पर नियंत्रण से दूसरा आत्मा के ज्ञान का कोई उपाय नहीं है।

  • आत्मा सर्वस्य भाजनम्। [3]

आत्मा (शरीर) को ही सब सुख या दु:ख मिलते हैं।

  • आत्मा ह्येक: सुखदु:खस्य भोक्ता। [4]

आत्मा (मनुष्य) अकेला ही सुख-दु:ख का भोग करतन है।

  • अदृष्टपूर्वश्चक्षुर्भ्यां न चासौ तावता। [5]

आँखों से नहीं देखा गया इतने से नहीं कह सकते कि आत्मा है ही नहीं

  • सर्वा ह्यात्मनि देवता:। [6]

आत्मा में सब देवता रहते हैं।

  • न चात्मा शक्यते द्रष्टुमिन्द्रियै: कामगोचरै:। [7]

विषयों में आसक्त इंद्रियों के द्वारा आत्मा का दर्शन नहीं हो सकता।

  • यदा तु बुध्यतेऽऽत्मानं तदा भवति केवल:। [8]

ऋजु यदि आत्मा को जान लेता है तो मुक्त हो जाता है।

  • बुद्धिप्रदीपेन शक्य आत्मा निरीक्षितुम्। [9]

बुद्धिरूपी दीपक के द्वारा आत्मा का साक्षात्कार किया जा सकता है।

  • कथं नाम भवेद् द्वेष्य आत्मा लोकस्य कस्यचित्। [10]

कोई भी व्यक्ति अपने आप से कैसे द्वेष कर सकता है।

  • आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन:। [11]

आत्मा स्वयं ही अपना बंधु है और अपना शत्रु भी स्वयं ही है।

  • बुद्धिरैश्वर्यमाचष्टे क्षेत्रज्ञश्य च उच्यते।[12]

बुद्धि जिसके ऐश्वर्य को बताती है वह आत्मा ही है।

  • न ह्यामा शक्यते हन्तुं दृष्टान्तोपगतो ह्यसौ। [13]

अपने आप को कोई छिपा नहीं सकता, अपने आप पता चल जाता है।

  • न ह्यात्मन: प्रियतरं किंचिदस्तीह निश्चितम्। [14]

यह निश्चित है कि संसार में अपने आत्मा से अधिक प्रिय कुछ नहीं हैं।

  • सर्वेष्वेवर्षिधर्मेषु ज्ञेयोऽऽत्मा संयतेन्द्रियै:। [15]

सभी ऋषिधर्मों में इन्द्रियसंयम के द्वारा आत्मा को जानने योग्य कहा है।

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. वनपर्व महाभारत 213.30
  2. उद्योगपर्व महाभारत 69.17
  3. शल्यपर्व महाभारत 4.42
  4. शांतिपर्व महाभारत 139.30
  5. शांतिपर्व महाभारत 203.7
  6. शांतिपर्व महाभारत 216.15
  7. शांतिपर्व महाभारत 248.14
  8. शांतिपर्व महाभारत 306.44
  9. शांतिपर्व महाभारत 326.39
  10. शांतिपर्व महाभारत 346.7
  11. अनुशासनपर्व महाभारत 6.27
  12. आश्रमवासिकपर्व महाभारत 51.2
  13. अनुशासनपर्व महाभारत 49.17
  14. अनुशासनपर्व महाभारत 116.16
  15. अनुशासनपर्व महाभारत 141.108

संबंधित लेख

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                                 अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र    अः