निःशेषेण राजितौ दीपितौ वा, अग्रचरणौ चरणाग्रौ येषु तैः। एतेन वंशीवादन समये पदाग्रे दृष्टिर्भवेदेवेति तत्समयो ध्वन्यते। यथा यथा मुरली गायति तथा तथा चरणयोरपि चालनं, तथा नूपुरस्यापि ध्वनिस्तेन जात-कौतुकतया वंशीनाद- समय एवं चरणाग्रं प्रति प्रतिनियतां दृष्टिं करोति, तेन स्वच्छयोः श्रीलोचनयोर्नानवर्णतेजश्छटाया एव केलिधारात्वेन निरूपणमिति भावः। अत्र कान्ता दृष्टिर्ज्ञातव्या तल्लक्षणं पूर्वमेवोक्तमिति।।39।।
सुबोधनी
एवमार्तस्तदागमनस्फूर्त्याह- करुणासमुद्रस्य मणिनूपुरयोः शब्दाञ्शृणोमि। तस्यैवेति कथं ज्ञातम्- वेणुनिनदैरार्द्राणि। तत्र हेतुः तत्प्रतिध्वनिभिः पूर्णैः। तत्प्रकारमाह- आलोल-विलोचन-योर्विलोकितस्य या केलिधारा कटाक्षाद्यनवच्छिन्नता तया नीराजितौ चरणाग्रौ यैः। वेणुवादनानतशिरस्कतया नखमण्डलेषु प्रतिबिम्बित-कटाक्षदीपावलिभिर्नी-राजनमुत्प्रेक्षितम्।।39।।
सारंगरंगदा
इति वदन्त्येव मूर्च्छितासीत्, ततः सखीभिः कृष्णताम्बूलोद्गारं तन्मुखे न्यस्यागतोऽयं ते प्रियः पश्येति प्रबोधिताया ग्लानिभावान्नेत्रे निमील्यैव सत्यं कथयतेति प्रलपन्त्या वाचोऽनु वदन्नाह नृत्यन्निवा-गच्छतस्तस्य मणिनूपुर- शिञ्जितान्याकर्णयामि, तत् सत्यमागतोऽयम्। आकर्णयानीति पाठे- आगतश्चेत्तदाकर्णयानि, तदैव मे प्रतीतिरित्यर्थः। आगमने हेतुमाह- करुणाम्बुराशैः। कीदृशानि, वेणुनिनदैरार्द्राणि। कीदृशैस्तैः पादतालवलयकिंकिणीनां प्रतिनादपूरो येषु तैः। तैर्मिश्रितैरित्यर्थः। तथा, आलोलचनयोर्विलोकित- केलिधाराभिर्नी-राजितौ तस्यैवाग्रचरणौ यैः। सवंशीवादननृत्ये तालोन्नयनाम चरणाग्रदर्शनात्। किंवा व्रजदेवीनां नेत्राणि ज्ञेयानि।। स्वान्तर्दशायाम्- शृणोमि किमित्यर्थः।। बाह्यो- कदा किं वेत्यध्याहार्यम्।।39।।
‘आस्वादबिन्दु’ टीका
श्रील कविराज गोस्वामिपाद ने श्रीलीलाशुक की अन्तर्दशा मूलक व्याख्या में लिखा है- हा कृष्ण! तुम्हारा मुखचंद्र देख पाऊँ। यह कहते कहते श्रीराधा मूर्च्छित हो गईं। तब ललिता आदि सखियों ने श्रीकृष्ण का चर्चित (चबाया) ताम्बूल उनके मुख में रखकर मोहग्रस्त श्रीराधा को चैतन्य कर कहा- ‘सखि! यह देखो, तुम्हारे प्रियतम् श्रीकृष्ण आये हैं, दर्शन करो।’ सुनकर श्रीमती को प्रबोध हुआ, किन्तु विरहजनित मनः पीड़ा से निदारुण ग्लानि के कारण आँखें खोलने में असमर्थ होकर उसी अवस्था में बोलीं- सखि! क्या सचमुच ही आये हैं कृष्ण? उनका ऐसे प्रलाप का अनुवाद कर श्रीलीलाशुक ने यह श्लोक पढ़ा है। राधारानी सखियों से कह रही है- हे सखि ! श्रीकृष्ण की गति तो स्वाभाविक रूप से ही नृत्यच्छन्दमय है, उनकी नृत्यप्राय गति (चाल, गमन) के कारण उनके चरणों के मणिनूपुरों का मधुर शिञ्चन (झंकार) सुन लूँगी, तभी समझूँगी कि वे आये है।
|