तेषां मनोज्ञो मनोहारी वेणुवनमालाकोस्तुभ-बर्हावतंसादुयुक्तो वेषो यत्र तत्। पुनः कीदृशम्- रज्यन्मृदुस्मितमृदुल्लसिताधरांशु – राकेन्दुलालितमुखेंदु। रज्यदधिकाधिकरागं स्नेहं प्राप्नुवन्मृदु मनोहारि यत्स्मितं तद्युक्ता ये मृदुल्लसिताः सुकुमारोल्लासं प्राप्ता अधरांशवो यत्रैवंविशिष्टः। राकेन्दुना राका पूर्णिमाभेदस्तस्या इन्दुना, पूर्णचन्द्रेणेत्यर्थः। लालितो लालनं कारितो मुखन्दुर्यत्र तत्। यन्मुखमधुरिमाणमवलोक्य पूर्णचन्द्रोऽप्यारात्रिक- वदात्मानं करोतीत्यर्थः। “पौर्णमासी तु पूर्णिमा। कलाहीने सानुमतिः पूर्णे राका निशाकरे।।” इत्यमरः।[1] यद्वा रज्यन्तोऽनुरागं प्राप्नुवन्त्यो या मृदवो गोप्यस्तासां स्मितेन मृदुल्लसिता अधरांशवो यत्रेति पृथक्पदम्वा। अन्यत्समानम्।।50।।
सुबोधनी
अथ स्वमन उपालभमानस्तथैवाह- मे मनसि मुकुन्दबाल्यं मुहुर्लग्नम्। इदानीं दृढ़ं लग्नमित्यर्थः। तत्र हेतुः- लम्पटसम्प्रदायानां श्रेणीमवलेढुं शीलं यस्य तस्मिन्। महालम्पटे इत्यर्थः। अथवास्य को दोषः- रसज्ञानां मनोज्ञो वेषो यत्र। तथा, अनुरागयुक्तश्च मृदुस्मितेनाल्पोल्लसितश्च योऽधरस्तस्यांशुर्यत्र राकेन्दुभिः सेवितो मुखेन्दुर्यत्र, तच्च तच्च।।50।।
सारंगरंगदा
अथ तन्मादुर्यार्णवे सर्वेन्द्रियमनोनयेन पुनर्मोहं गच्छन्त्याः, अयि सखि क्षणं तं विस्मृत्य सुखिनी भवेति सखीनामाश्वासात्ताभ्यस्तदशक्तिं कथयन्त्या वचोऽनुवदन्नाह – मुखे कुन्दबद्धास्यं यस्य तस्य मुकुन्दस्य बाल्यं कैशोरं चापल्यं वा मम मनसि, वस्त्रे माञ्जिष्ठराग इव, लग्नम्। किं करोमीत्यर्थः। ननु ततो निवर्त्यान्यत्र निवेशयेत्पत्र तदपि मद्वशं नेत्याह। कीदृशे- लम्पटसम्प्रदायस्य लेखामवलेडुं शीलं यस्य महालम्पटे इत्यर्थः। अथवास्य वराकस्य को दोषो यत एतादृशं तदित्याह- रसज्ञानां मनोज्ञो वेशो यस्मिन्। तथा, रागयुक्तश्च मृदुस्मितेन मृदुल्लसितश्च योऽधरस्तस्यांशुर्यस्मिन्। पृथक् पदं वा। तथा, राकेन्दुभिर्लालितः सेवितो मुखन्दुर्यत्र।। स्वान्तर्दशायाम् – समानसखीः प्रत्युक्तिः। बाल्यं तया सह कुञ्जे कैशोरचापलम्।। बाह्यो स्वान्प्रत्युक्तिः।।50।।
‘आस्वादबिन्दु’ टीका
श्रीपाद कविराज गोस्वामिपाद अपनी सारंगरंगदा टीका में कहते हैं- श्रीकृष्ण के माधुर्य-अर्णव (सागर) में श्रीराधा की सर्वेन्द्रिय निमग्न होने से उनकी मोहदशा पुनः उपस्थित हुई। यह देखकर सखियाँ बोलीं- ‘हे राधे ! क्षण भर श्रीकृष्ण को भूलकर सुखी हो।’ यह सुनकर श्रीमती ने जो कहा, श्रीलीलाशुक ने इस श्लोक में उसी का अनुवाद किया है। राधारानी कह रही हैं- सखियों ! श्रीकृष्ण को भूलने की सामर्थ्य मुझ में नहीं है। मैं क्या तुम्हें भूल सकती हूँ? जिनके श्रीमुख पर कुन्दपुष्प की तरह हास्य विद्यमान है, उन्हीं मुकुन्द का कैशोर-चापल्य मेरे मन में ऐसे लाग हुआ जैसे किसी वस्त्र पर मञ्जिष्ठराग (मजीठ का स्थायी आकर्षक रंग) हो। राधारानी का मञ्जिष्ठराग। उसके लक्षण-
|