|
|
सुबोधनी
पुनर्दैन्योदयात्तद्दौर्लभ्यस्फूर्त्याह- देवं दुर्लभं कदातिशयेन पश्यामि। तत्र हेतुः- त्रिभुवनानां मनोहारि वदनं यस्य। तथा, ईषद्विकशितनीलोत्पलवद्रुचिर्यस्य। तर्हि मुन्युपदिष्टैरुपायैः प्रत्यक्षीकृत्य पश्यमुनीनां पथि पथि परामृश्यं ततस्तद्दूरे। तद्प्राप्यमित्यर्थः। किं च, मुनिसमुदयानां वाचापि न स्पष्टम। तर्हि कथं दिदृक्षा-व्रजवधूषु या दृष्टिस्तदनुगतिस्तया शश्वल्लभ्यम्।।48।।
सारंगरंगदा
अथ क्वचित् कुञ्जाभ्यर्णे स्फूर्त्या तं दृष्ट्वा पुनरस्फूर्त्या विक्लवायाः, त्वया दृष्टोऽसौ किमिति खिद्यसे इत्याश्वासयन्तीः सखीः प्रति, प्रलपन्त्या वचोऽनुवदन्नाह- हे सख्यः, देवं क्रीडापरं कृष्णं कदा दरीदृश्ये भृशं वाञ्छात्पूर्त्या पश्यामि। तत्र हेतुः- दरदलितेति त्रिभुवनेति च। मुनिसमुदयानां महाकवीन्द्राणां व्यासादीनां वाचाप्यनामृश्य- मश्यपृश्यम्। एतादृक् सौन्दर्याविशिष्टता वक्तुमशक्यमित्यर्थः। किम्वा, ननु तवैवायम्, कदापि द्रक्ष्यसि, तत्र ‘अखिलदेहिनामन्तरात्मदृक’[1] इतिवत्तद्दौर्लभ्यमाह- मुनीनां वाचाप्यनामृश्यम्। नन्वेवं चेत् त्वं कथं दिदृक्षसे, तत्राह- व्रजेति। व्रजवधूनां युष्माकं दृशा दृश्यम्। तत्रापि शश्वन्निरन्तरम्। अत इयं लालसेत्यर्थः। ननु काले दृक्ष्यसि, इदानीं क्व लभ्योऽसावत्र, तदुद्देशं कथयन्त्याह- मुनीति। मुनिगणाः “विहगा वनेऽस्मिन्”[2] हरिमुपासते धृतमौना इत्यादिदिशा मुनीनां तद्दर्शनेन जातस्तम्भमोहादितया धृतमौनानां पक्षिमृगाणां पथि पथि परामृश्यम्। तत्रापि दूरे। दूरादेवात्रैवास्त इत्यनुमेयम्।। स्वान्तर्दशायाम्- स्वसमानसखीः प्रत्युक्तिः। देवमनया सह क्रीडन्तं तं कदा दरीदृश्ये पुनः साक्षात् पश्यामि। अन्यत् समम्।। बाह्योभावशावल्योदयादाह- तं कदा दरीदृश्ये। तत्र हेतुः दरेति। पुनः सनैराश्यमाह, पेरेति। सर्वयामित्वेनानुमेयम्। पुनर्विचार्य सलालमाह- व्रजेति। अतस्तद्भावशालिना मयापि दृश्यो भवेत्। पुनः सनैराश्यमाह- अनेति। मुनीनां वागगोचरमहं द्रष्टुमिच्छामि, अहो मूर्खोऽस्मि। पुनः सोत्कण्ठमाह- त्रिभुवनेति। तथा, मुनीनां दूरेऽनुमेयं वागगोचरञ्च, व्रजवधूदृशा दृश्यं नीलोत्पलरुचमित्याश्चर्यम्।।48।।
‘आस्वादबिन्दु’ टीका
श्रील कविराज गोस्वामिपाद कहते हैं- उन्माद की दिशा में श्रीराधा वन-वन श्रीकृष्ण को खोजते-खोजते स्फूर्ति में सहसा श्रीकृष्ण को देख पाईं, किसी कुञ्ज में। क्षण भर पीछे ही स्फूर्ति में विराम में आ गया, वे और दिखाई न दिये। तब अतिशय व्याकुल होकर खेद करने लगीं। यह देखकर सखियाँ बोलीं- ‘हे राधे ! तुमने अभी-अभी श्रीकृष्ण को देखा, फिर व्याकुल होकर खेद क्यों कर ही हो?’ इस प्रकार आश्वासन देने वाली सखियों से राधारानी ने जो कहा, श्रीलीलाशुक उसी का अनुवाद कर यह श्लोक पढ़ रहे हैं। राधारानी ने कहा- उन्हीं देव या क्रीड़ापरायण श्रीकृष्ण को मैं बार-बार कब देख पाऊँगी? अपनी वाञ्छा पूरी कर कब देखूँगी? वह ईषत् विकसित नीलीत्पलसमान कान्तिवाला वदन त्रिभुवन का मन हरण करता है, इसलिए उन्हें बार-बार देखने की वासना कुछ भी अस्वाभाविक नहीं।
|
|