भागवत सुधा -करपात्री महाराज पृ. 137

Prev.png

भागवत सुधा -करपात्री महाराज

‘भगवान् निर्गुण हैं’ कोई बात हुई, अरे अनन्त ब्रह्माण्ड को बनाने वाला ज्ञानवान, इच्छावान, क्रियावान नहीं? जो ज्ञानवान, इच्छावान, क्रियावान, क्रियावान है, वह निर्गुण कैसे? निर्गुण नहीं, भगवान सगुण हैं, सगुण। निर्गुणवादी कहते हैं- पर क्या करें। श्रुतियाँ कहती हैं, निर्गुणं निष्क्रियं सूक्ष्म’’[1] लाचारी तो इसी बात को लेकर है। इसी बात के आधार पर भागवत में प्रश्न बना-

ब्रह्मन् ब्रह्मण्यनिर्देश्ये निर्गुणे गुणवृत्तयः।
कथं चरन्ति श्रुतयः साक्षात् सदसतः परे।।[2]

( भगवन्! ब्रह्म कार्य-कारणातीत है। सत्त्व, रज, तम- ये तीनों गुण उसमें हैं नहीं। वह सर्वथा अनिर्देश्य है, मन और वाणी से संकेत रूप में भी उसका निर्देश नहीं किया जा सकता। वैसे भी श्रुतियों की प्रवृत्ति सगुण में ही होती है। वे जाति, गुण, क्रिया,सम्बन्ध अथवा रूढ़ि का ही निर्देश करती हैं। ऐसी स्थिति में श्रुतियाँ निर्गुण ब्रह्म का प्रतिपादन किस तरह करती हैं? क्यों कि निर्गुण के प्रतिपादन में उनकी पहुँच हो, ऐसा तो प्रतीत नहीं होता।)
ब्रह्म सत्-असत् से परे है अर्थात् कार्य-कारण से परे है। निर्गुण है, निष्क्रिय है। एक होने के कारण अजाति है। शब्दों की प्रवृत्ति तो स्वरूप से होती है, जाति से होती है, क्रिया से होती है, गुण से होती है, सम्बन्ध से होती है। ‘धनी, गोमान्’ आदि शब्दों की प्रवृत्ति सम्बन्ध के आधार पर होती है। ‘नीलमुत्पलं’ आदि शब्दों की प्रवृत्ति गुण के आधार पर होती है। ‘लावकः पाचकः’ आदि शब्दों की प्रवृत्ति क्रिया के आधार पर होती है। ‘ब्रह्मणः, गौः’ इत्यादि शब्दों की प्रवृत्ति जाति के आधार पर होती है। तो इस तरह जिसमें जाति नहीं, गुण नहीं, क्रिया नहीं, सम्बन्ध नहीं, उसमें शब्दों की प्रवृत्ति कैसे हो?[3] इसलिए ‘निर्गुण गुणवृत्तयः श्रुतयः कथं चरन्तिं’ यह प्रश्न है। इसका उत्तर आगे उन्होंने दिया है। श्रीधर स्वामी[4] ने स्पष्ट किया है कि भाई ठीक है, श्रुतियाँ सगुण ब्रह्म का ही प्रतिपादन करती हैं, निर्गुण का नहीं। क्योंकि ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’,[5] यह परमात्मा का लक्षण है। सम्पूर्ण प्रपंच प्राणिवर्ग का जो अभिन्ननिमित्तोपादान कारण है, वही परमेश्वर है। वामनी, भामनी, ये सब उसके गुण हैं।

य यषेाअक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मेति-
हो वायैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मति ।
तद्यद्यप्यस्मिन्सपिर्वोदकं वा
सिंचति वर्त्मनी एव गच्छति।।
एतँ संयद्वाम इत्याचक्षत
एतँ हि सर्वाणि वामान्यभिसंयन्ति।
सर्वाण्येनं वामान्यभिसंयन्ति य एवं वेद।।
एष उ एव वामनीरेष हि सर्वाणि वामानि।
नयति सर्वाणि वामानि नयति य एषं वेद।।[6]

(‘यह जो नेत्र में पुरुष दिखायी देता है, यह आत्मा है’ ऐसा उसने कहा- ‘यह अमृत है, अभय है और ब्रह्म है’ उस पुरुष के स्थान रूप नेत्र में यदि घृत या जल डालें तो वह पलकों में ही चला जाता है।)

Next.png

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. अध्यात्मोपरिषद् 62
  2. भागवत 10/87/1
  3. ‘‘अन्यदेव तद्विदिताथो अविदितादिधि’ (केनोपनिषद् 1.3) इति श्रुतेः।’’ उपपत्तेश्च सदसदादिशब्दैर्बह्म नीच्यते इति सर्वो हि शब्दोअर्थप्रकाशनाय प्रयुक्तः, श्रूयमाणश्च श्रोतृभिः, जातिक्रियागुणसम्बन्धद्वारेण संकेतग्रहसव्यपेक्षोअर्थ प्रत्याययति नान्यथा, अदृष्टत्वात्। तद्यथा गौरश्व इति वा जातितः पचति पठतीति वा क्रियातः, शुक्लः इति वा गुणतः, धनी गोमानिति वा सम्बन्धतः। न तु ब्रह्म जातिमत् अतो न सदादिशब्दवाच्यम्। नापि गुणवद् येन गुणशब्देनोच्यते निर्गुणत्वात्। नापि क्रियाशब्दवाच्यं निष्क्रियत्वात् ‘निष्कलं निष्कियं शान्तम्’ प्रत्याययति, नान्यथा श्रदृष्टत्वात्। (श्वेता 6.19) इति श्रुतेः। न च सम्बन्धी एकत्वात्। अद्वयत्वादविषयत्वादात्मत्वाच्च न केनचिच्छब्देनोच्यत इति युक्तं, ‘यतो वाचो निवर्तन्ते’ (तैतिरीयोप0 2.9) इत्यादि श्रुतिभिश्च। (शांकरभाष्य गीता। 13.12)
  4. जहदजहत्स्वार्थलक्षणया सोअयं देवदत्त इतिवद्विरुद्धांशत्यागेनानुगतचिदंशेनैकाथेन सामानाधिकरण्येन निर्गुणे पर्यवसानम्। अस्थूलादिवाक्यानां तु साक्षादुपाधि निषेधेन तत्पदार्थशोधन उपयोगान्निर्गुण एव पर्यवसानम्।(श्रीधरी भागवत 10/87/2)
  5. तैत्तिरीयोपनिषद् 3/1
  6. छान्दोग्योपनिषद् 4/12/1-4

संबंधित लेख

भागवत सुधा -करपात्री महाराज
क्रमांक पाठ का नाम पृष्ठ संख्या
प्रथम-पुष्प
1. निगमकल्परोर्गलितं फलम् 37
2. पुरुषार्थचतुष्टयप्रदायक निगमकल्पतरु 38
3. रसमालयम् 38
4. आत्माराम का भी भगवद्गुणगणार्णव में अवगाहन 38
5. देव दुर्लभ श्रीमद्भागवत: 39
6. युगधर्मों का निरूपण 42
7. विद्या-अविद्या का समुच्चय 44
8. भगवन्नाम-संकीर्तन 48
9. माहात्म्य 51
10. वस्तु-तत्व के साक्षात्कार के लिए श्रवण, मनन और निदिध्यासन अपेक्षित 54
11. ‘जन्माद्यस्य यतोऽन्वयात्’ की भूमिका 54
12. भगवत्तत्व का अनुसंधान- छान्दोग्य शैली में 55
13. भगवतत्व का अनुसंधान -तैत्तिरीय शैली में 56
14. पैंगलोपनिषत् पुराण और महाभारत की शैली में 56
15. परब्रह्म के निःश्वासभूत वेदों की अपौरुषैयता 57
16. वेदों के प्रतिपाद्य सगुण या निर्गुण 59
17. ईश्वर-सिद्धि 64
18. नास्तिकों के भी उद्धार का उपक्रम 64
19. सर्वात्मभाव 68
20. भगवान् जगत के अभिन्ननिमित्तोपादानकारण 70
द्वितीय-पुष्प
1. ‘जन्माद्यस्य यतः’ 71
2. 'अन्वयत्', 'इतरत:', 'च' 72
3. 'अभिज्ञः' 74
4. ‘स्वराट्’ 74
5. ‘तेने ब्रह्महृदा य आदि कवये मुह्यन्ति यत् सूरयः’ 75
6. ‘तेजोवारिमृदां यथा विनिमय: 76
7. ऋषि-सूत-संवाद 78
8. श्रीशुक-वन्दना 82
9. शुकमनमोहक ‘बर्हापीडं’ श्लोक 85
10. 'बर्हापीडं' 87
11. ‘नटवर- वपुः’ 88
12. ‘कर्णयोः कर्णिकारं’ 90
13. ‘विभ्रद्वासः कनककपिशं’ 91
14. ‘रन्ध्रान्वेणोरधरसुधया पूरयन्’ 92
15. ‘वृन्दारण्यं स्वपदरमणं’ 94
16. अकारणकरुण करुणावरुणालय-‘भगवान्’ 95
तृतीय-पुष्प
1. प्रतिपद्य और प्रतिपादक की परब्रह्मरूपता 99
2. परम धर्म 111
3. मोक्ष पर्यवसायी धर्म, अर्थ और काम 118
4. ‘तत्त्व’ की तात्त्विक परिभाषा 123
चतुर्थ-पुष्प
1. भगवान व्यास को देवर्षि नारद की प्रेरणा 127
2. गुणगण भगवान् के उपकारक नहीं 139
3. भगवदाराधन की विधि 143
4. ‘तथा परमहंसानां’ के साथ ‘परित्राणाय साधूनां’ की संगति 154
पंचम-पुष्प
1. शुक-समागम 159
2. अप्रमत्त के लिये अति सुगम भगवत्प्राप्ति 174
3. नाम-धाम-प्राणायाम और ध्यान से भगवत्प्राप्ति 175
4. ‘तेषां के योगवित्तमाः’ का समाधान 183
5. ‘न किश्चिदपि चिन्तयेत्’ का तात्त्विक अभिप्राय 188
षष्ठ-पुष्प
1. ब्रह्म-नारद संवाद 190
2. माया संतरण का अमोघ उपाय 191
3. प्रह्लाद चरित 196
4. शरणागति 205
5. शरण्य की शरणागति 208
6. शरण्य का स्वरूप 208
7. शरणागति एक बार या बार-बार? 208/2
8. श्री जी 209
सप्तम-पुष्प
1. राजा बलि के पूर्व जन्म का वृतान्त 216
2. भगवान वामन को आविर्भाव 223
3. राजा बलि की सत्यनिष्ठा 228
4. धर्मनिरपेक्ष या धर्मसापेक्ष? 228
5. धन बड़ा या धनवान ? 230
6. ‘धन नहीं धनवान् बड़ा’ 231
अष्टम-पुष्प
1. वेदान्तवेद्य पूर्णतम पुरुषोत्तम ‘श्रीराम’ 233
2. ‘आदि कर्ता स्वयं प्रभु’ श्रीराम 235
3. लताओं तक को प्रेम प्रदान करने वाले ‘श्रीराम’ 236
4. प्रभुओं के भी प्रभु ‘श्रीराम’ 238
5. धर्म रक्षक ‘श्रीराम’ 239
6. लीला पुरुषोत्तम ‘श्रीकृष्ण’ 239
7. श्रीवृन्दावन, गोपांगनाएँ; श्रीकृष्ण और राधा का तात्विक स्वरूप 240
8. श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्दकन्द का अद्भुत प्राकट्य 242
9. सुषमासारसर्वस्त्र ‘श्रोहरि’ 242
10. अनाघ्रात अनपहत-अनुत्पन्न-अनुपहत और अदृष्टाद्भुत पंकज ‘श्रीकृष्ण’ 242
11. सत्यज्ञानानन्तान्दमात्रैकरसमूर्ति ‘श्रीकृष्ण’ 242/2
12. भगवान् के जन्म और कर्म दिव्य हैं, वे स्वयं अप्राकृत हैं 244
13. श्री वृन्दावनधाम 248
14. मृद्भक्षण लीला 250
15. दामोदरलीला 251
16. निराकार से साकार 252
17. भावुक के दु्रत चित्त पर भगवान् की अभिव्यक्ति ‘भक्ति’ 254
18. श्रीकृष्णचन्द्र और श्रीराधाचन्द्र 255
19. आसन और आशयरूप बाह्यप्रपच्च और पंचकोश के तादात्म्य का त्यागकर श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्द कन्द के स्वागत में तन्मय द्वारकास्थ पट्टमहिषीगण 257
20. कथा श्रवण से वैराग्य एवं विज्ञानोपलब्धि 258
21. भगवद्गुणानुवाद से भगवद्भक्ति 259
22. अंतिम पृष्ठ 259

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                                 अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र    अः