भागवत सुधा -करपात्री महाराज पृ. 191

Prev.png

भागवत सुधा -करपात्री महाराज

षष्ठ-पुष्प

2. माया संतरण का अमोघ उपाय

कहने का अभिप्राय यह है कि श्री भगवान की कथा बहुत सँवार कर कहने की आवश्यकता है, ताकि किसी के सिद्धान्त को ठेस न पहुँचे और श्री हरि में प्रेममयी भक्ति बढे़े, माया से मोहित न हों।

मायां वर्णयतोअमुष्य ईश्वरस्यानुमोदतः।
श्रृण्वतो श्रद्धया नित्यं माययाअअत्मा न मुह्यति।।[1]

जो पुरुष ईश्वर की अचिन्त्य माया का वर्णन करते हैं, अनुमोदन करते हैं अथवा श्रद्धा के साथ नित्य श्रवण करते हैं, उनका चित माया से कभी मोहित नहीं होता।)
माया को मारने के लिये श्रुतियों ने बहुत प्रार्थना की है, भगवान से-

जय जय जह्यजामजितदोषगृभीतगुणां
त्वमसि यदात्मना समवरुद्धसमस्तभगः।
अगजगदोकसामखिलशक्त्यवबोधक ते
क्वचिदजयाअअत्मना च चरतोअनुचरेन्निगमः।।[2][3]

श्रुतियाँ कहती हैं- अजित! आप सर्वश्रेष्ठ हैं, आप पर कोई विजय नहीं प्राप्त कर सकता, आपकी जय हो, जय हो। प्रभो! आप स्वभाव से ही समस्त ऐश्वर्यों से पूर्ण हैं, इसलिये चराचर प्राणियों को फँसाने वाली माया का नाश कीजिये। इस गुणमयी माया ने दोष के लिये- जीवों के आनन्दादिमय स्वरूप का आच्छादन करके उन्हें बन्धन में डालने के लिये ही सत्त्वादि गुणों को धारण किया है। जगत् मं जितनी भी साधना, ज्ञान, क्रिया आदि शक्तियाँ हैं, उन सबको जगाने वाले आप ही हैं। आप ही माया को मिटा सकते हैं। यद्यपि हम आपका स्वरूपतः वर्णन करने में असमर्थ है, परन्तु जब कभी आप माया के द्वारा जगत् की सृष्टि करके सगुण हो जाते हैं या उसको निषेध करके स्वरूपस्थिति की लीला करते हैं अथवा अपना सच्चिदानन्द स्वरूप श्रीविग्रह प्रकट करके क्रीडा करते हैं, तभी हम यात्किंचित आपका वर्णन करने में समर्थ होती हैं।[4]) (अजित! आपकी जय हो, जय हो। मिथ्या- झूठे गुण धारण करके चराचर जीव को आच्छादित करने वाली इस माया को नष्ट कर दीजिये। आपके बिना बेचारे जीव इसको नहीं मार सकेंग- नहीं पार कर सकेंगे। वेद इस बात का गान करते रहते हैं कि आप सकल सद्गुणों के समुद्र हैं।)
श्रुति ने कहा- ‘हे अजित! अजां जहि’। ‘हे प्रभो! माया को मारो।’ भगवान ने कहा- ‘किमिति गुणवती हन्तव्या?’ माया गुणवती है, इसलिये गुणवाली वस्तु का हनन क्यों किया जाय।

श्रुति ने कहा- ‘दोषगृभीत गुणां’ अर्थात् ‘दोषायानन्दाद्यावरणाय गृहीता गुणाः यया ताम्’= उसने आपके अंशभूत जीवों के आनन्दादि स्वरूप का आवरण करने के लिये गुणों को ग्रहण किया है, इसलिये यह अवश्य मारने योग्य है।

Next.png

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. भागवत 1.7.53
  2. श्री श्रीधर स्वामी जी ने इस श्लोक का आशय इस प्रकार व्यक्त किया है-

    जय जयाजित जह्यगजगंमावृतिमजामुपनीतमृषागुणाम्।

    न हि भवन्तमृते प्रभवन्त्यमी निगमगीतगुर्णार्णवता तब।।1।।
  3. भागवत 10.87.14
  4. श्रीधर स्वामी के शब्दों में श्लोकार्थ इस प्रकार है- भी अजित जय जय उत्कर्षमाविष्कुरु। आदरे वीप्सा। केन व्यापारेण-अगजगदोकसां अगानि स्थावराणि जगंति जगमानि च ओकांसि शरीराणि येषां जीवनां तेषामजामविद्यां जहि नाशय। किमिति गुणवती हन्तव्येत्यत आह- दोषगृभीतगुणां दोषायानन्दाद्यावरणाय गृहीता गुणा यया ताम्। ‘हृग्रहोर्भश्छन्दसि’ इति भकारः। इयं हि स्वैरिणीव परप्रतारणाय गुणान् गृह्नतीत्यतो हन्तव्येति। तहि मय्यपि दोषमावहेदिति ममापि तत्र का शक्तिः स्यादत आह- त्वमिति। यद्यस्मात्वमात्मना स्वरूपेणैव समवरुद्धसमस्तभगः सम्प्राप्तसमस्तैश्चर्योअसि, वशीकृतमायत्वादिति भावः। ननु स्वयमेव ते ज्ञान वैराग्यादिना किं न हन्युरित्यत आह- शक्त्यवबोधकतेति। तेषां त्वमेवान्तर्यामी सर्वशक्त्युद्धोधकः। अतो न ते ज्ञानादौ स्वतन्त्रा इति भावः। नन्वहमकुण्ठज्ञार्नश्रर्यादिगुणो जीवानां कर्मज्ञानादि शक्त्यवबोधनेनाविद्याहंतेत्यत्र किं प्रमाणमिति चेदहमेव प्रमाणमित्याह। निगमो वेदः। नन्वेवम्भूते मयि कथं श्रुतीनां प्रवृत्तिस्तत्राह- क्वचिदिति। कदाचित् सृष्टयादिसमयेअजया मायया चरतः कीडतो नित्यं चालुप्तभगतया सत्यज्ञानानन्ता- नन्दैकरसेनात्मना च चरतो वर्तमानस्य निगमोअनुचरेत् प्रतिपादयेत्। कर्मषष्ठद्यौ। ‘‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’’, ‘‘यो ब्रह्माणं विदधाति’’’’’’, ‘‘य आत्मनि तिष्ठन्’’ , ‘‘सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म’’, ‘‘यः सर्वज्ञः स सर्ववित् इत्यादि निगम कदम्बस्त्वामेवं भूतं प्रतिपादयीत्यर्थः।

संबंधित लेख

भागवत सुधा -करपात्री महाराज
क्रमांक पाठ का नाम पृष्ठ संख्या
प्रथम-पुष्प
1. निगमकल्परोर्गलितं फलम् 37
2. पुरुषार्थचतुष्टयप्रदायक निगमकल्पतरु 38
3. रसमालयम् 38
4. आत्माराम का भी भगवद्गुणगणार्णव में अवगाहन 38
5. देव दुर्लभ श्रीमद्भागवत: 39
6. युगधर्मों का निरूपण 42
7. विद्या-अविद्या का समुच्चय 44
8. भगवन्नाम-संकीर्तन 48
9. माहात्म्य 51
10. वस्तु-तत्व के साक्षात्कार के लिए श्रवण, मनन और निदिध्यासन अपेक्षित 54
11. ‘जन्माद्यस्य यतोऽन्वयात्’ की भूमिका 54
12. भगवत्तत्व का अनुसंधान- छान्दोग्य शैली में 55
13. भगवतत्व का अनुसंधान -तैत्तिरीय शैली में 56
14. पैंगलोपनिषत् पुराण और महाभारत की शैली में 56
15. परब्रह्म के निःश्वासभूत वेदों की अपौरुषैयता 57
16. वेदों के प्रतिपाद्य सगुण या निर्गुण 59
17. ईश्वर-सिद्धि 64
18. नास्तिकों के भी उद्धार का उपक्रम 64
19. सर्वात्मभाव 68
20. भगवान् जगत के अभिन्ननिमित्तोपादानकारण 70
द्वितीय-पुष्प
1. ‘जन्माद्यस्य यतः’ 71
2. 'अन्वयत्', 'इतरत:', 'च' 72
3. 'अभिज्ञः' 74
4. ‘स्वराट्’ 74
5. ‘तेने ब्रह्महृदा य आदि कवये मुह्यन्ति यत् सूरयः’ 75
6. ‘तेजोवारिमृदां यथा विनिमय: 76
7. ऋषि-सूत-संवाद 78
8. श्रीशुक-वन्दना 82
9. शुकमनमोहक ‘बर्हापीडं’ श्लोक 85
10. 'बर्हापीडं' 87
11. ‘नटवर- वपुः’ 88
12. ‘कर्णयोः कर्णिकारं’ 90
13. ‘विभ्रद्वासः कनककपिशं’ 91
14. ‘रन्ध्रान्वेणोरधरसुधया पूरयन्’ 92
15. ‘वृन्दारण्यं स्वपदरमणं’ 94
16. अकारणकरुण करुणावरुणालय-‘भगवान्’ 95
तृतीय-पुष्प
1. प्रतिपद्य और प्रतिपादक की परब्रह्मरूपता 99
2. परम धर्म 111
3. मोक्ष पर्यवसायी धर्म, अर्थ और काम 118
4. ‘तत्त्व’ की तात्त्विक परिभाषा 123
चतुर्थ-पुष्प
1. भगवान व्यास को देवर्षि नारद की प्रेरणा 127
2. गुणगण भगवान् के उपकारक नहीं 139
3. भगवदाराधन की विधि 143
4. ‘तथा परमहंसानां’ के साथ ‘परित्राणाय साधूनां’ की संगति 154
पंचम-पुष्प
1. शुक-समागम 159
2. अप्रमत्त के लिये अति सुगम भगवत्प्राप्ति 174
3. नाम-धाम-प्राणायाम और ध्यान से भगवत्प्राप्ति 175
4. ‘तेषां के योगवित्तमाः’ का समाधान 183
5. ‘न किश्चिदपि चिन्तयेत्’ का तात्त्विक अभिप्राय 188
षष्ठ-पुष्प
1. ब्रह्म-नारद संवाद 190
2. माया संतरण का अमोघ उपाय 191
3. प्रह्लाद चरित 196
4. शरणागति 205
5. शरण्य की शरणागति 208
6. शरण्य का स्वरूप 208
7. शरणागति एक बार या बार-बार? 208/2
8. श्री जी 209
सप्तम-पुष्प
1. राजा बलि के पूर्व जन्म का वृतान्त 216
2. भगवान वामन को आविर्भाव 223
3. राजा बलि की सत्यनिष्ठा 228
4. धर्मनिरपेक्ष या धर्मसापेक्ष? 228
5. धन बड़ा या धनवान ? 230
6. ‘धन नहीं धनवान् बड़ा’ 231
अष्टम-पुष्प
1. वेदान्तवेद्य पूर्णतम पुरुषोत्तम ‘श्रीराम’ 233
2. ‘आदि कर्ता स्वयं प्रभु’ श्रीराम 235
3. लताओं तक को प्रेम प्रदान करने वाले ‘श्रीराम’ 236
4. प्रभुओं के भी प्रभु ‘श्रीराम’ 238
5. धर्म रक्षक ‘श्रीराम’ 239
6. लीला पुरुषोत्तम ‘श्रीकृष्ण’ 239
7. श्रीवृन्दावन, गोपांगनाएँ; श्रीकृष्ण और राधा का तात्विक स्वरूप 240
8. श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्दकन्द का अद्भुत प्राकट्य 242
9. सुषमासारसर्वस्त्र ‘श्रोहरि’ 242
10. अनाघ्रात अनपहत-अनुत्पन्न-अनुपहत और अदृष्टाद्भुत पंकज ‘श्रीकृष्ण’ 242
11. सत्यज्ञानानन्तान्दमात्रैकरसमूर्ति ‘श्रीकृष्ण’ 242/2
12. भगवान् के जन्म और कर्म दिव्य हैं, वे स्वयं अप्राकृत हैं 244
13. श्री वृन्दावनधाम 248
14. मृद्भक्षण लीला 250
15. दामोदरलीला 251
16. निराकार से साकार 252
17. भावुक के दु्रत चित्त पर भगवान् की अभिव्यक्ति ‘भक्ति’ 254
18. श्रीकृष्णचन्द्र और श्रीराधाचन्द्र 255
19. आसन और आशयरूप बाह्यप्रपच्च और पंचकोश के तादात्म्य का त्यागकर श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्द कन्द के स्वागत में तन्मय द्वारकास्थ पट्टमहिषीगण 257
20. कथा श्रवण से वैराग्य एवं विज्ञानोपलब्धि 258
21. भगवद्गुणानुवाद से भगवद्भक्ति 259
22. अंतिम पृष्ठ 259

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                                 अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र    अः