भागवत सुधा -करपात्री महाराज पृ. 177

Prev.png

भागवत सुधा -करपात्री महाराज

पंचम-पुष्प

3. नाम-धाम-प्राणायाम और ध्यान से भगवत्प्राप्ति-

वाराणसी में माना जाता है कि मुसलमान मर जाय, ईसाई मर जाय- उसे भी मुक्ति[1] मिलती है। इसी प्रकार से भिन्न-भिन्न पुरियाँ हैं, उन सबकी[2] यही महिमा है-

अयोध्या मथुरा माया काशी कांची अवन्तिका।
पुरी द्वारावती ज्ञेयाः सप्तैता मोक्षदायिकाः।।[3]

मथुरा की महिमा इस प्रकार है-

काश्यादयो यद्यपि सन्ति पुर्यस्तासां तु मध्ये मथुरैव धन्या।
यज्जन्ममौंजीव्रतमृत्युदाहैर्नृणां चतु़र्द्धा विदधाति मुक्तिम्।।[4]

काशी आदि पुरियाँ यदि हैं तो उन सबमें मथुरा ही धन्य है। मथुरा में जन्म होने से भी मुक्ति हो जाय, संस्कार-मौंजी बन्धन हो जाय तो भी मुक्ति हो जाय, मृत्यु हो जाय तो भी मुक्ति हो जाय हो भी मुक्ति हो जाय। सब धामों की बड़ी महिमा है। इस तरह नाम और धाम की महिमा से सबकी मुक्ति मान्य है। अपने अधिकारानुसार भगवान के किसी नाम का जप करना चाहिये, लेकिन निर्बीज प्राणायाम नहीं, सबीज-प्राणायाम। मन्त्र का अनुसंन्धान करते हुए जो प्राणायाम किया जाता है, उसे सबीज-प्राणायाम कहते हैं। पूरक, कुम्भक, रेचक प्राणाचामों की लगाम के द्वारा मन को वैसे ही अवरूद्ध किया जाता है, जैसे भागते हुए घोडे़ को लगाम पकड़ कर खींच लिया जाता है। कई ढंग का प्राणायाम है। कई लोग केवली कुम्भक[5] करते हैं। उसमें रेचक,पूरक की गौणता होती है। इसके द्वारा प्राणों को जहाँ-का-तहाँ रोका जा सकता है। छोटे-छोटे प्राणायाम आधा-आधा मिनट के पौन-पौन मिनट के, एक-एक मिनट के होते हैं। चंचल मन को रोकने के लिये प्राणायाम लगाम है। तुलसीदास जी महाराज ने लिखा है- नारद जी ने भगवान श्रीहरि का स्मरण करते हुए श्वांस की गति बाँध दी। उनका मन विमल हुआ और सहज समाधि लग गयी।

हिमगिरि गुहा एक अति पावनि। बह समीप सुरसरी सुहावनि।।
आश्रम परम पुनीत सुहावा। देखि देवरिषि मन अति भावा ।।
निरखि सैल सरि विपिन विभागा। भयउ रमापति पद अनुरागा।।
सुमिरत हरिहि श्वास गति बाँधी। सहज विमल चित लागि समाधी।।[6]

श्वाँस की जो उच्छृखल चाल[7] है, उसे छोटे-छोटे प्राणायामों के द्वारा नियन्त्रित करके ध्यान का अभ्यास करना चाहिये। प्रणव या प्रणवात्मक भगवन्नाम के सहित प्राणायाम करके, नाम के एक-एक अवयव[8] का साथ ही उसके अर्थ भूत भगवान सर्वेश्वर परमात्मा श्रीकृष्ण चन्द्र परमानन्द के स्वरूप का चिन्तन करना चाहिये। वं=उ़+अ़+म्; रं= ऱ+अ़+म् सबमें प्रणव ही है।

Next.png

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. काशी मरत जन्तु अवलोकी। जासु नाम बल करऊँ बिसोकी।।(रामचरितमानस 1.118.1)
    जो गति अगम महामुनि दुर्लभ, कहत संत श्रुति सकल पुरान।
    सो गति मरन-काल अपने पुर, देत सदासिव सबहि समान।।(विनय पत्रिका 3)
  2. सप्त पुरियों की
  3. गरुड़ महापुराण उत्तर 28.3
  4. श्रीपाद्य पँचमे पाताल खण्डे मथुरामाहात्म्ये 28.3
  5. यावत्केवलसिद्धिः स्यात्सहितं तावदभ्यसेत्।
    श्रेचकं पूरकं मुक्त्वा सुखं यद्वायुधारणम्।।
    प्राणायामोअयमित्युक्तः स वै केवल कुंभकः।
    कुम्भके केवले सिद्धे रेचपूरविवर्जिते।।
    न तस्य दुर्लभं किचित् त्रिषु लोकेषु विद्यते।
    शक्तः केवल कुम्भेन यथेष्टं वायुधारणात।।
    राजयोगपदं चापि लभते नात्रः संशयः।
    कुंभकात्कुडलीबोधः कुण्डलीबोधती भवेत्।।
    अनर्गला सुषुम्ना च हठसिद्धिश्च जायते।
    हठं विना राजयोगः राजयोगं विना हठः।।
    न सिध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत्।
    कुंभकं प्राणरोधांते कुर्याच्चित्त निराश्रयम्।।
    एबमभ्यासयोगेने राजयोगपदं व्रजेत्।।(हठयोग प्रदीपिका 2.72-77)

  6. रामचरितमानस 2.124.1-4
  7. चलन
  8. अक्षर

संबंधित लेख

भागवत सुधा -करपात्री महाराज
क्रमांक पाठ का नाम पृष्ठ संख्या
प्रथम-पुष्प
1. निगमकल्परोर्गलितं फलम् 37
2. पुरुषार्थचतुष्टयप्रदायक निगमकल्पतरु 38
3. रसमालयम् 38
4. आत्माराम का भी भगवद्गुणगणार्णव में अवगाहन 38
5. देव दुर्लभ श्रीमद्भागवत: 39
6. युगधर्मों का निरूपण 42
7. विद्या-अविद्या का समुच्चय 44
8. भगवन्नाम-संकीर्तन 48
9. माहात्म्य 51
10. वस्तु-तत्व के साक्षात्कार के लिए श्रवण, मनन और निदिध्यासन अपेक्षित 54
11. ‘जन्माद्यस्य यतोऽन्वयात्’ की भूमिका 54
12. भगवत्तत्व का अनुसंधान- छान्दोग्य शैली में 55
13. भगवतत्व का अनुसंधान -तैत्तिरीय शैली में 56
14. पैंगलोपनिषत् पुराण और महाभारत की शैली में 56
15. परब्रह्म के निःश्वासभूत वेदों की अपौरुषैयता 57
16. वेदों के प्रतिपाद्य सगुण या निर्गुण 59
17. ईश्वर-सिद्धि 64
18. नास्तिकों के भी उद्धार का उपक्रम 64
19. सर्वात्मभाव 68
20. भगवान् जगत के अभिन्ननिमित्तोपादानकारण 70
द्वितीय-पुष्प
1. ‘जन्माद्यस्य यतः’ 71
2. 'अन्वयत्', 'इतरत:', 'च' 72
3. 'अभिज्ञः' 74
4. ‘स्वराट्’ 74
5. ‘तेने ब्रह्महृदा य आदि कवये मुह्यन्ति यत् सूरयः’ 75
6. ‘तेजोवारिमृदां यथा विनिमय: 76
7. ऋषि-सूत-संवाद 78
8. श्रीशुक-वन्दना 82
9. शुकमनमोहक ‘बर्हापीडं’ श्लोक 85
10. 'बर्हापीडं' 87
11. ‘नटवर- वपुः’ 88
12. ‘कर्णयोः कर्णिकारं’ 90
13. ‘विभ्रद्वासः कनककपिशं’ 91
14. ‘रन्ध्रान्वेणोरधरसुधया पूरयन्’ 92
15. ‘वृन्दारण्यं स्वपदरमणं’ 94
16. अकारणकरुण करुणावरुणालय-‘भगवान्’ 95
तृतीय-पुष्प
1. प्रतिपद्य और प्रतिपादक की परब्रह्मरूपता 99
2. परम धर्म 111
3. मोक्ष पर्यवसायी धर्म, अर्थ और काम 118
4. ‘तत्त्व’ की तात्त्विक परिभाषा 123
चतुर्थ-पुष्प
1. भगवान व्यास को देवर्षि नारद की प्रेरणा 127
2. गुणगण भगवान् के उपकारक नहीं 139
3. भगवदाराधन की विधि 143
4. ‘तथा परमहंसानां’ के साथ ‘परित्राणाय साधूनां’ की संगति 154
पंचम-पुष्प
1. शुक-समागम 159
2. अप्रमत्त के लिये अति सुगम भगवत्प्राप्ति 174
3. नाम-धाम-प्राणायाम और ध्यान से भगवत्प्राप्ति 175
4. ‘तेषां के योगवित्तमाः’ का समाधान 183
5. ‘न किश्चिदपि चिन्तयेत्’ का तात्त्विक अभिप्राय 188
षष्ठ-पुष्प
1. ब्रह्म-नारद संवाद 190
2. माया संतरण का अमोघ उपाय 191
3. प्रह्लाद चरित 196
4. शरणागति 205
5. शरण्य की शरणागति 208
6. शरण्य का स्वरूप 208
7. शरणागति एक बार या बार-बार? 208/2
8. श्री जी 209
सप्तम-पुष्प
1. राजा बलि के पूर्व जन्म का वृतान्त 216
2. भगवान वामन को आविर्भाव 223
3. राजा बलि की सत्यनिष्ठा 228
4. धर्मनिरपेक्ष या धर्मसापेक्ष? 228
5. धन बड़ा या धनवान ? 230
6. ‘धन नहीं धनवान् बड़ा’ 231
अष्टम-पुष्प
1. वेदान्तवेद्य पूर्णतम पुरुषोत्तम ‘श्रीराम’ 233
2. ‘आदि कर्ता स्वयं प्रभु’ श्रीराम 235
3. लताओं तक को प्रेम प्रदान करने वाले ‘श्रीराम’ 236
4. प्रभुओं के भी प्रभु ‘श्रीराम’ 238
5. धर्म रक्षक ‘श्रीराम’ 239
6. लीला पुरुषोत्तम ‘श्रीकृष्ण’ 239
7. श्रीवृन्दावन, गोपांगनाएँ; श्रीकृष्ण और राधा का तात्विक स्वरूप 240
8. श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्दकन्द का अद्भुत प्राकट्य 242
9. सुषमासारसर्वस्त्र ‘श्रोहरि’ 242
10. अनाघ्रात अनपहत-अनुत्पन्न-अनुपहत और अदृष्टाद्भुत पंकज ‘श्रीकृष्ण’ 242
11. सत्यज्ञानानन्तान्दमात्रैकरसमूर्ति ‘श्रीकृष्ण’ 242/2
12. भगवान् के जन्म और कर्म दिव्य हैं, वे स्वयं अप्राकृत हैं 244
13. श्री वृन्दावनधाम 248
14. मृद्भक्षण लीला 250
15. दामोदरलीला 251
16. निराकार से साकार 252
17. भावुक के दु्रत चित्त पर भगवान् की अभिव्यक्ति ‘भक्ति’ 254
18. श्रीकृष्णचन्द्र और श्रीराधाचन्द्र 255
19. आसन और आशयरूप बाह्यप्रपच्च और पंचकोश के तादात्म्य का त्यागकर श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्द कन्द के स्वागत में तन्मय द्वारकास्थ पट्टमहिषीगण 257
20. कथा श्रवण से वैराग्य एवं विज्ञानोपलब्धि 258
21. भगवद्गुणानुवाद से भगवद्भक्ति 259
22. अंतिम पृष्ठ 259

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                                 अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र    अः