भागवत सुधा -करपात्री महाराज पृ. 56

Prev.png

भागवत सुधा -करपात्री महाराज

13. भगवतत्त्व का अनुसंधान -तैत्तिरीय शैली में
तैत्तिरीय वाले आगे बढ़ते हैं वे कहते हैं- वायु का मूल आकाश है। तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः। आकाशाद्वायुः। वायोरग्निः। अग्नेरापः। अद्भ्यः पृथ्वी। पृथिव्या ओषधयः। ओषधीअभ्योन्नम्। अन्नात् पुरुषः।[1]
अष्टधा प्रकृति वाले कहते हैं- आकाश का मूल अहं तत्त्व है और अहं का मूल महत्तत्त्व (समष्टि बुद्धि), महत्तत्त्व का मूल अव्यक्त है।
14. पैअंगलोपनिषद् पुराण और महाभारत की शैली में

महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च[2]
भूमिरापोअनलो वायुः खं मनोबुद्धिरेव च
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा

[3][4]

पुराण कहता है- उस अखण्ड अनन्त पुरुषोत्तम भगवान से अव्यक्त की उत्पत्ति हुई। अव्यक्त भी निर्गुण, निष्कल ब्रह्म में प्रविलीन हो जाता है।

अव्यक्त की उत्पत्ति और उसके प्रलय का वर्णनः

‘तस्मादव्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विज सत्तम’[5]
(द्विजज्ञेष्ठ! उससे त्रिगुणात्मक अव्यक्त उत्पन्न हुआ।)
‘अव्यक्तं निष्कले ब्रह्मन् ब्रह्मणि प्रविलौयते’
(हे ब्रह्मन्! निर्गुण निष्कल ब्रह्म में अव्यक्त लीन हो जाता है।)
तस्मात् प्रधानमुद्भूतं ततश्चाअपि महानभूत ।
सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधा महान् ।।

Next.png

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. (तैत्तिरीयोपनिषद् 2/1)
  2. (भगवत् गीता 13/5)
  3. मन इति मनसः कारणमहंकारो गृह्यते।
    बुद्धिरित्यहंकार कारणम महत्तत्त्वम् ।
    अहंकार इत्य विद्या संयुक्तम व्यक्तम् ।
    यथा विषसंयुक्तमन्नं विषमुच्यते एवमहंकारकारणवासना दव्यक्तमूल कारण हंकार
    इत्युच्यते प्रवतं कृत्वादहंकारस्या हंकार एव हि सर्वस्य प्रवृत्तिबीजं दृष्टं लोके ।(भगवद् गीता, शांकर भाष्य)
    6-अ नरसिंह पुराणे सर्ग० 1/41 श्रीपाद्ये महापुराणे स्वर्ग खण्डे 2/6

  4. भगवद्गीता 7|4
  5. (महाभारत शान्तिपर्व 334/31)

संबंधित लेख

भागवत सुधा -करपात्री महाराज
क्रमांक पाठ का नाम पृष्ठ संख्या
प्रथम-पुष्प
1. निगमकल्परोर्गलितं फलम् 37
2. पुरुषार्थचतुष्टयप्रदायक निगमकल्पतरु 38
3. रसमालयम् 38
4. आत्माराम का भी भगवद्गुणगणार्णव में अवगाहन 38
5. देव दुर्लभ श्रीमद्भागवत: 39
6. युगधर्मों का निरूपण 42
7. विद्या-अविद्या का समुच्चय 44
8. भगवन्नाम-संकीर्तन 48
9. माहात्म्य 51
10. वस्तु-तत्व के साक्षात्कार के लिए श्रवण, मनन और निदिध्यासन अपेक्षित 54
11. ‘जन्माद्यस्य यतोऽन्वयात्’ की भूमिका 54
12. भगवत्तत्व का अनुसंधान- छान्दोग्य शैली में 55
13. भगवतत्व का अनुसंधान -तैत्तिरीय शैली में 56
14. पैंगलोपनिषत् पुराण और महाभारत की शैली में 56
15. परब्रह्म के निःश्वासभूत वेदों की अपौरुषैयता 57
16. वेदों के प्रतिपाद्य सगुण या निर्गुण 59
17. ईश्वर-सिद्धि 64
18. नास्तिकों के भी उद्धार का उपक्रम 64
19. सर्वात्मभाव 68
20. भगवान् जगत के अभिन्ननिमित्तोपादानकारण 70
द्वितीय-पुष्प
1. ‘जन्माद्यस्य यतः’ 71
2. 'अन्वयत्', 'इतरत:', 'च' 72
3. 'अभिज्ञः' 74
4. ‘स्वराट्’ 74
5. ‘तेने ब्रह्महृदा य आदि कवये मुह्यन्ति यत् सूरयः’ 75
6. ‘तेजोवारिमृदां यथा विनिमय: 76
7. ऋषि-सूत-संवाद 78
8. श्रीशुक-वन्दना 82
9. शुकमनमोहक ‘बर्हापीडं’ श्लोक 85
10. 'बर्हापीडं' 87
11. ‘नटवर- वपुः’ 88
12. ‘कर्णयोः कर्णिकारं’ 90
13. ‘विभ्रद्वासः कनककपिशं’ 91
14. ‘रन्ध्रान्वेणोरधरसुधया पूरयन्’ 92
15. ‘वृन्दारण्यं स्वपदरमणं’ 94
16. अकारणकरुण करुणावरुणालय-‘भगवान्’ 95
तृतीय-पुष्प
1. प्रतिपद्य और प्रतिपादक की परब्रह्मरूपता 99
2. परम धर्म 111
3. मोक्ष पर्यवसायी धर्म, अर्थ और काम 118
4. ‘तत्त्व’ की तात्त्विक परिभाषा 123
चतुर्थ-पुष्प
1. भगवान व्यास को देवर्षि नारद की प्रेरणा 127
2. गुणगण भगवान् के उपकारक नहीं 139
3. भगवदाराधन की विधि 143
4. ‘तथा परमहंसानां’ के साथ ‘परित्राणाय साधूनां’ की संगति 154
पंचम-पुष्प
1. शुक-समागम 159
2. अप्रमत्त के लिये अति सुगम भगवत्प्राप्ति 174
3. नाम-धाम-प्राणायाम और ध्यान से भगवत्प्राप्ति 175
4. ‘तेषां के योगवित्तमाः’ का समाधान 183
5. ‘न किश्चिदपि चिन्तयेत्’ का तात्त्विक अभिप्राय 188
षष्ठ-पुष्प
1. ब्रह्म-नारद संवाद 190
2. माया संतरण का अमोघ उपाय 191
3. प्रह्लाद चरित 196
4. शरणागति 205
5. शरण्य की शरणागति 208
6. शरण्य का स्वरूप 208
7. शरणागति एक बार या बार-बार? 208/2
8. श्री जी 209
सप्तम-पुष्प
1. राजा बलि के पूर्व जन्म का वृतान्त 216
2. भगवान वामन को आविर्भाव 223
3. राजा बलि की सत्यनिष्ठा 228
4. धर्मनिरपेक्ष या धर्मसापेक्ष? 228
5. धन बड़ा या धनवान ? 230
6. ‘धन नहीं धनवान् बड़ा’ 231
अष्टम-पुष्प
1. वेदान्तवेद्य पूर्णतम पुरुषोत्तम ‘श्रीराम’ 233
2. ‘आदि कर्ता स्वयं प्रभु’ श्रीराम 235
3. लताओं तक को प्रेम प्रदान करने वाले ‘श्रीराम’ 236
4. प्रभुओं के भी प्रभु ‘श्रीराम’ 238
5. धर्म रक्षक ‘श्रीराम’ 239
6. लीला पुरुषोत्तम ‘श्रीकृष्ण’ 239
7. श्रीवृन्दावन, गोपांगनाएँ; श्रीकृष्ण और राधा का तात्विक स्वरूप 240
8. श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्दकन्द का अद्भुत प्राकट्य 242
9. सुषमासारसर्वस्त्र ‘श्रोहरि’ 242
10. अनाघ्रात अनपहत-अनुत्पन्न-अनुपहत और अदृष्टाद्भुत पंकज ‘श्रीकृष्ण’ 242
11. सत्यज्ञानानन्तान्दमात्रैकरसमूर्ति ‘श्रीकृष्ण’ 242/2
12. भगवान् के जन्म और कर्म दिव्य हैं, वे स्वयं अप्राकृत हैं 244
13. श्री वृन्दावनधाम 248
14. मृद्भक्षण लीला 250
15. दामोदरलीला 251
16. निराकार से साकार 252
17. भावुक के दु्रत चित्त पर भगवान् की अभिव्यक्ति ‘भक्ति’ 254
18. श्रीकृष्णचन्द्र और श्रीराधाचन्द्र 255
19. आसन और आशयरूप बाह्यप्रपच्च और पंचकोश के तादात्म्य का त्यागकर श्रीकृष्णचन्द्र परमानन्द कन्द के स्वागत में तन्मय द्वारकास्थ पट्टमहिषीगण 257
20. कथा श्रवण से वैराग्य एवं विज्ञानोपलब्धि 258
21. भगवद्गुणानुवाद से भगवद्भक्ति 259
22. अंतिम पृष्ठ 259

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                                 अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र    अः